Prahistorija
O kontinuiranosti života na ovom prostoru, svjedoče nalazi kakanjske i butmirske kulture u bogatom neolitskom naselju u Okolištu / Radinovićima. Ovaj arheološki lokalitet nalazi se na listi nacionalnih spomenika BiH od 2006. godine. Sistematska arheološka istraživanja provedena u periodu od 2002. do 2008. godine, od strane Njemačkog arheološkog instituta iz Frankfurta i Univerziteta u Bambergu i Kielu, Zemaljskog muzeja BiH i Zavičajnog muzeja u Visokom, potvrdila su postojanje prahistorijskog naselja, te je Okolište ušlo u grupu najznačajnijih neolitskih nalazišta u Evropi.
Antički period
Prije dolaska Rimljana, većinski dio Bosne je bio naseljen od strane ilirskog plemena Dezidijati. Jačanjem centara u području Ilidže, Višnjice blizu Kiseljaka i Breze, Visoko postaje raskrsnica glavnih rimskih puteva. Postoji mnoštvo arheoloških nalaza iz ovog perioda sa lokaliteta kao što su Crkvina, blizu sela Mokronozi (rimsko naselje, novčići i mnoštvo keramičih fragmenata), Veliki Gradac blizu Ramadanovaca i Veliki Gradac, blizu Seoče (rimska utvrda). Ostaci rimske kulture pronađeni su i na arheološkom lokalitetu u Milama-Arnautovići, Vratnici, Raskršću blizu Maurovića itd.
Srednji vijek
Visoko čuva bogate dokaze hiljadugodišnjeg postojanja države Bosne. U ovom periodu predstavljalo je sjedište srednjovjekovne bosanske države, bosanskih banova i kraljeva. Dobilo je svoje ime po srednjovjekovnom bosanskom kraljevskom gradu Visoki, smještenom na brdu Visočica, 300 m iznad kotline u kojoj će se kasnije razviti naselje Podvisoki, a odatle i današnje Visoko. Visočki kraj obiluje mnoštvom kulturno-historijskih spomenika iz ovog perioda.
Ploča Kulina bana, pronađena od strane dr. Ćire Truhelke 1898. godine u Biskupićima / Muhašinovićima, sa crkve bana Kulina, datira se u period od 1185. do 1202. godine, i predstavlja jedan od najstarijih spomenika iz perioda srednjovjekovne bosanske države.
Rodni list države Bosne, najstariji dosad pronađeni dokument koji svjedoči o bosanskoj državnosti, povelja Kulina bana, napisana je 29.08.1189. godine, na području općine Visoko. Dvojezični je dokument, pisan latinicom i bosančicom (bosanska ćirilica), o povlasticama dubrovačkim trgovcima. Sačuvana je u tri primjerka, od kojih se dva nalaze u dubrovačkom arhivu, a jedan u Ruskoj akademiji nauka i umjetnosti u St. Petersburgu.
Historijsko područje – Srednjovjekovni kraljevski bosanski grad Visoki proglašen je nacionalnim spomenikom BiH 2004. godine. Vrijeme kada je tvrđava podignuta ne može se sa sigurnošću utvrditi, dok se prvi put grad Visoki spominje prije Bobovca, u povelji bana Tvrtka I, pisanoj 1355. godine. U fundusu Zavičajnog muzeja u Visokom se čuva arheološki materijal sa ovog lokaliteta, među kojem je mnoštvo ulomaka stakla, keramike, novčića, građevinskog materijala, a jedan od najznačajnijih fragmenata je nadvratnik sa Starog grada sa specifičnim gotičkim arhitektonskim elementima, reljefom konjanika i natpisom na bosančici, kao i izuzetno lijep nadprozornik – bifora.
Od značajnijih spomenika iz ovog perioda, važno je spomenuti i lokalitet Čajangrad, utvrdu smještenu iznad rijeke Gračanica u istoimenom selu, za koju se smatra da je bila namijenjena za nadgledanje puta na potezu Visoko-Bobovac. U podnožju Čajangrada pronađena je nadgrobna ploča kaznaca Nespine, dimenzija 2 x 1 m, koja se čuva u Zemaljskom muzeju u Sarajevu, dok se gipsana replika čuva u lapidariju Zavičajnog muzeja.
Jedan od najznačajnijih arheoloških lokaliteta jeste Krunidbena i grobna crkva bosanskih kraljeva u Milama-Arnautovići, proglašen nacionalnim spomenikom BiH 2003. godine. To je mjesto krunisanja prvog bosanskog kralja Tvrtka I (1377. godine) i grobno mjesto bosanskog kralja Tvrtka I i bana Stjepana II Kotromanića. Lokalitet se sastoji od četiri graditeljske cjeline: a) Najstariji zid u jugoistočnom uglu iz kasnoantičkog perioda, b) Romanička crkva podignuta iznad najstarijeg objekta, c) Stariji gotički objekat koji se naslanja na apsidu romaničke crkve i d) Mlađa ili velika gotička crkva.
Poseban značaj ovom lokalitetu daje činjenica da se na ovom mjestu održao prvi sabor bosanske vlastele, a iz pisanih izvora se može zaključiti da se tu i redovno održavao. Udaljen je oko 2 km od srednjovjekovnog naselja Podvisoki, a nalazi se u krugu kulturno-političkih centara srednjovjekovne Bosne –Biskupića/Muhašinovića i Moštra.
Lokalitet na kome se nalazio Franjevački samostan u Arnautovićima, koji je podigao ban Stjepan II Kotromanić 1244. godine, se nalazi na privremenoj listi nacionalnih spomenika BiH.
Na području općine Visoko evidentirano je oko 344 nadgrobna spomenika-stećka, na nekropolama kao što su: Bijele Vode, Buzići, Čifluk, Dobrinje, Dvor, Džindići, Ginje, Goduša, Gorani, Klisa, Malo Čajno, Maurovići, Porječani, Šošnje, Tušnjići, Uvorići i Zbilje.
Osmanski period
Visoko se nalazilo u sastavu Osmanskog carstva i prije definitivnog pada srednjovjekovne bosanske države pod osmansku vlast, pa već 1462. godine postaje centar upravno-teritorijalne oblasti – visočke nahije. Osnivačem Visokog, kao naselja orijentalno-islamskog tipa, smatra se bosanski i hercegovački sandžak-beg Ajas-beg. U trećoj deceniji 16. stoljeća Visoko stiče status kasabe, kada je podignuta i prva džamija, Šerefuddinova, nazvana po svom osnivaču. U njenoj blizini locirana je i prva muslimanska mahala, nazvana istim imenom. Visočka nahija već početkom 17. stoljeća obuhvata preko 160 naseljenih mjesta na području današnjih općina Visoko, Breza, Kakanj, Ilijaš, Fojnica, Kiseljak, Kreševo, Vareš i Busovača. Dolaskom nove monoteističke vjere – Islama, mijenja se cjelokupni karakter naselja i način života.
Graditeljska cjelina – Tabačka/Tabhanska džamija, po dostupnim podacima izgrađena je najvjerovatnije u 17. stoljeću, usljed ekspanzije tabačkog zanata, a proglašena je nacionalnim spomenikom 2003. godine. Nekoliko puta je obnavljana zbog poplava i požara. Današnji izgled je dobila nakon rekonstrukcije 2010. godine, koja je još uvijek u toku.
Od kulturno-historijskih spomenika iz ovog perioda, treba spomenuti pravoslavnu crkvu Sv. Prokopija, odnosno graditeljsku cjelinu i njeno pokretno naslijeđe, sagrađenu 1853. godine, koja se nalazi na listi nacionalnih spomenika BiH od 2004. godine.
Dva islamska spomenika, Alaudinova (Šadrvanska) džamija (izgrađena sredinom 16. stoljeća) i Nakšibendijska tekija, nalaze se na privremenoj listi nacionalnih spomenika BiH. Također, od islamskih sakralnih objekata ovog perioda, važno je spomenuti staru džamiju u Goduši, koja se općenito smatra za najstariju na visočkoj općini, te staru džamiju u Dobrinju i Podvincima izgrađene u tipičnom bosanskom stilu. Hadži Hasanova džamija (Saračica), sagrađena je u 17. stoljeću, a rekonstruisana 2000. godine, sa turbetom u blizini. Hadži Ibrahimova džamija (Pertačka), izgrađena je u prvoj polovini 16. stoljeća, a rekonstruisana 1996. godine, sa jedinstvenom kamenom munarom. Alauddin Sagir džamija (Donja Mahala) izgrađena najvjerovatnije u 17. stoljeću, obnovljena je 1981. godine. Hadži Muruvetova džamija (Kraljevac), izgrađena također u 17. stoljeću, današnji izgled je dobila ponovnom gradnjom 1986. godine. Džamije u Rosuljama i na Novom brdu su najkasnije izgrađene i ne postoje nikakvi podaci, čak ni predaje o tome ko ih je sagradio.
Kada se govori o objektima podignutim u vrijeme osmanskog perioda treba spomenuti i zgradu u kojoj je danas smješten Medžlis Islamske zajednice u Visokom. Na tom mjestu prvobitno je bila Ahmet efendijina medresa, izgrađena 1838. godine. Zgrada medrese izgorjela je u požaru 1911. godine, te je ponovo podignuta 1913. godine, kada je na uglu nove građevine uzidana originalna kamena ploča sa prvobitno izgrađenog objekta.
Islamski sakralni spomenici iz osmanskog perioda od značaja za lokalnu i širu zajednicu svakako su i lokaliteti starih muslimanskih mezarja na području općine Visoko – njih oko 126, od kojih je najveće veliko mezarje kod betonskog mosta u Visokom, uz desnu obalu rijeke Bosne, koje je u najvećoj mjeri devastirano.
Za ovaj period Visokog i okoline najvažniji je razvoj zanatskih djelatnosti, naročito tabačkog, grnčarskog, opančarskog i čibučarskog zanata. Kao ilustraciju razvijenosti zanatstva u Visokom svjedoči podatak da su tokom 19. stoljeća, visočki tabaci prerađivali godišnje oko 80.000 koža, a opančari su izrađivali do milion opanaka godišnje. U fundusu Muzeja se čuva jedina sačuvana tabačka stupa na Balkanu, postavljena na platou, preko puta zgrade Muzeja.
Austro-Ugarski period
Dolaskom austro-ugarske monarhije, 1878. godine, Visoko pokušava zadržati značaj koji je imalo do tada. Dobiva status sreza u Sarajevskom okrugu, sa 897 kuća i 4.205 stanovnika. Zadržalo je karakteristike naselja balkansko-orijentalnog tipa, ali prodorom zapadno-evropskih uticaja, dolazi do promjena u izgledu i karakteru naselja. Podižu se prve građevine u duhu austro-ugarske arhitekture, u stilskim varijantama secesije, neomaurskog stila i neoklasicizma:
Zgrada željezničke stanice Visoko (1882. godine), zgrada Kotarskog ureda i suda – danas zgrada Općine Visoko (1895. godine), zgrada Franjevačke gimnazije sa crkvom (1900. godine), odnosno Građevinska cjelina – Samostan Sv. Bonaventure, koja se nalazi od 2012. godine na listi nacionalnih spomenika BiH, zgrada Gradske općine-Beledije – danas Zavičajni muzej (1902. godine), zgrada Narodne osnovne škole na Kraljevcu (1910. godine), i zgrada poduzetnika i trgovca Leopolda Šajbera – danas zgrada Općinskog zemljišno-knjižnog ureda (1908. godine).
Značajniji spomenici 20. stoljeća
Jevrejsko groblje, udaljeno je 5-6 km od centra grada na putu prema Kiseljaku, u okviru kojeg se nalazi i spomenik palim borcima i jevrejskim žrtvama fašizma u Visokom. Najstariji spomenici na ovom groblju datiraju 100 godina unazad, mada vjerovatno ima i starijih.
Betonski most, preko rijeke Bosne, napravljen 1929. godine po projektu inžinjera Julija Hahamovića, predstavlja prvi objekat od armiranog betona na ovim prostorima.
Zgrada bivšeg Sokolskog doma (danas prostor DTV Partizana) izgrađena 1934. godine.
Spomen kosturnica palim borcima u antifasističkoj borbi NOR-a, iz visočkog kraja u gradskom parku, na lijevoj obali rijeke Bosne, predstavlja jedan od rijetkih spomenika iz ovog perioda u čast 142 poginula vojnika sa naše općine u NOR-u.
Bijela džamija je sagrađena 1980. godine na mjestu starije Šerefuddinove džamije iz osmanskog perioda. Projektirao ju je veliki bosanskohercegovački arhitekta Zlatko Ugljen, dobivši za nju i prestižnu nagradu za arhitekturu „Aga Khan“, 1983. godine. Godine 2007. dobila je značajno priznanje mađarskih arhitekata, koji su je ocijenili kao jedan od tri najbolje dizajnirana sakralna objekta u Evropi. Pored ovog objekta, Zlatko Ugljen je u Visokom projektovao i zgradu hotela „Visoko“ i zgradu Pošte.
Spomenik šehidima i poginulim borcima, smješten u centru grada, posvećen je 314 žrtava agresije na Bosnu i Hercegovinu (1992-1995). Uklesana su imena svih šehida i poginulih boraca, među kojima su 23 nositelja zlatnog ljiljana, 19 dobitnika zlatne policijske značke i dobitnik srebrenog štita, koji su sahranjeni na šehidskom greblju u Varoškom polju.
Detaljnije podatke o kulturno-historijskom, prirodnom, pokretnom i nepokretnom naslijeđu općine Visoko, možete potražiti na web stranici Zavičajnog muzeja www.zavicajnimuzej.com
